اصفهان از نگاه ناصر خسرو
… شهری است بر هامون نهاده،آب و هوایی خوش دارد و هرجا که ده گزچاه فرو برند آبی سرد خوش بیرون آید و شهر دیواری حصین بلند دارد و دروازه ها و جنگ گاه ها ساخته و بر همه بارو کنگره ساخته و در شهر جوی های آب روان و بناهای نیکو و مرتفع و در میان شهر مسجد آدینه بزرگ نیکو و باروی شهر را گفتند سه فرسنگ و نیم است و اندرون شهر همه آبادان که هیچ از وی خراب ندیدم و بازارهای بسیار و بازاری دیدم از آن صرافان که اندر او دویست مرد صراف بود و هر بازاری را دربندی و دروازه ای و همه محلت ها و کوچه ها را همچنین دربندها و دروازه های محکم و کاروانسراهای پاکیزه بود و کوچه ای بود که آن را کوطراز می گفتند و در آن کوچه پنجاه کاروانسرای نیکو و در هریک بیاعان و حجره داران بسیار نشسته و این کاروان که ما با ایشان همراه بودیم یک هزار و سیصد خروار بار داشتند که در آن شهر رفتیم و هیچ بازدید نیامد که چگونه فرود آمدند که هیچ جا تنگی موضع نبود و نه تعذر مقام و علوفه.و من در همه زمین پارسی گویان شهری نیکوتر و جامع تر و آبادان تر از اصفهان ندیدم و گفتند اگر گندم و جو و دیگر حبوب بیست سال نهند تباه نشود و بعضی چیزها به زیان می آید؛اما روستا همچنان است که بود و به سبب آنکه کاروان دیرتر به راه می افتاد بیست روز در اصفهان بماندم.
اجرا شده توسط: بیست اسکریپت
برج قوس، زایچه اصفهان
نیاکان ما از دوران بس کهن برای حرکت ستارگان و از جمله خورشید و ماه و تقارن ستارگان با برجهای منطقه‌البروج، ارزش و قدرت فوق‌العاده‌ای قایل بودند و این تقارن را در برخی از برجها سعد و در برخی دیگر نحس می‌پنداشتند و این ارزشگذاری منجر به این شد که بنیان شهرهایشان را در زمانی بگذارند که آن را سعد و نیکو می‌دانستند.
براین اساس، از قدیم‌ترین ایام زایچه یا طالع شهر اصفهان را برج قوس می‌دانسته‌اند و گفته‌اند که باروی اصفهان در این زمان بنا شده است. از جمله: میرزا حسن‌خان جابری انصاری در تاریخ اصفهان این اعتقاد را به دورۀ دیلمیان نسبت می‌دهد، وی نوشته است: «رکن‌الدوله روزی که قمر در برج قوس بود بارویی در گرد شهر بکشید و دور بارو 21 هزار گام بود». اما کهن‌ترین اشاره‌ای که ما به برج قوس به عنوان طالع اصفهان داریم، در قصیده‌ای است که کمال‌الدین اسماعیل خلاق‌المعانی در استقبالِ امیر اتابک سعد زنگی زمانی که به سمت اصفهان حرکت می‌کرد، سروده است. کمال در این قصیده حضور «سعد» یا اتابک سعد را در «قوس» که طالع اصفهان است به نیکویی به «سعد اکبر» تعبیر کرده است:
تا بر او موکب منصور تو راه رهگذر است / همه سرمه است کنون خاک سپاهان یکسر برج قوس است سپاهان را طالع در اصل / زیبد از مشتری‌اش آمد سعد اکبر
کتاب دیگری که در قرن هشتم به طالع اصفهان اشاره دارد: نزهـﮥالقلوب حمدالله مستوفی است که می‌گوید: «رکن‌الدوله حسن‌بن بویه او را (منظور شهر اصفهان را) بارو کشید و دور باروش 21 هزار گام باشد، طالع عمارتش برج قوس.»
در دورۀ متأخر آندره گدار اصفهان‌شناس عالیقدر که چهار جلد کتاب ارزشند آثار ایران را دربارۀ آثار تاریخی ایران نوشته، دربارۀ تصویری که از نماد برج قوس در سردر قیصریه مشاهده می‌شود، از قول شاردن می‌گوید: «نظر به اینکه همۀ نویسندگان مشرق‌زمین در تعیین طالع شهرها از طریق تنجیم بسیار دقیق عمل می‌کنند، آنها احداث اصفهان را در اوج برج قوس تعیین کرده‌اند و از همین رو علامت این برج را بر سردر کاخ و بازار شاهی به تصویر کشیده‌اند.»
باید بگویم تصویر برج قوس در نظر ایرانیان تا دورۀ صفویه همان کمان‌دار یا تیرانداز «نیم‌اسب» بوده است و از جمله در کتاب بیست باب ملا مظفر گنابادی همین تصویر با مرد تیراندازی در هیأت سواران صفوی آمده است، اینکه این تصویر چگونه به تلفیقی از تصویر برج قوس یا آذرماه ـ که پرباران‌ترین فصل اصفهان است ـ در قالب تیراندازی برگشته به عقب همچون سواران پارتی و سوار بر شیر آسمان یا اسد ـ که مقارن مردادماه، گرم‌ترین و خشک‌ترین فصل اصفهان است ـ درآمده است؛ و این حالت تعلیق دائمی چه رمز و رازی دارد، خود نشان از اندیشۀ ژرفی است که در پس این نماد نهفته است.
زنده‌یاد دکتر لطف‌الله هنرفر در کتاب آشنایی با شهر تاریخی اصفهان در مورد نماد برج قوس نقش بسته بر سردر قیصریه نوشته‌اند: «… تصویر این صورت فلکی که زایچه و طالع اصفهان است در سردر بازاری با آن عظمت، داستانی زیبا و دل‌انگیز است و این نقش تاریخی می‌تواند همواره نشانۀ مخصوص شناسایی این شهر افسانه‌ای دنیا باشد.»
داشتن نماد یا نشانه و زایچه و شناسنامه برای شهر امتیاز خیلی بزرگی است. اصفهان نمادی با چنین پیشینه تاریخی دارد، در ایران امروز هیچ شهر دیگری این امتیاز را ندارد. به سادگی از کنار یک چنین امتیاز ارزنده‌ای نباید گذشت. نمادی به این زیبایی با پیشینه‌ای حداقل هزارساله و پوشیده در رمز و رازی که نشان از فرهنگی بس کهن دارد. بنابراین با داشتن چنین نام و نشان و زایچه‌ای هیچ زمانی برای نکوداشت روز اصفهان یا هفتۀ اصفهان بهتر از برج قوس یا هفتۀ اول آذرماه نیست.